Canvas presenteert: Kinderen van de kolonie

Onverwerkt verleden

Olivier Goris, netmanager van Canvas:

“Tijdens het maken van deze reeks hebben we gemerkt hoezeer ons koloniale verleden onverteld, onbesproken en onverwerkt is gebleven. Kinderen van de kolonie dwingt ons dit stuk geschiedenis recht in de ogen te kijken, met meeslepende getuigenissen van rechtstreeks betrokkenen en uitgebreide aandacht voor de Congolese stem. Het is belangrijk dat deze verhalen gehoord worden, voor iedereen die het beleefd heeft, maar ook voor onze samenleving vandaag. Canvas is de plek om die geschiedenis te vertellen en de discussie te starten. Veel dank gaat uit naar alle kinderen van de kolonie die we in deze reeks zien en horen. Dit is Canvas op zijn best.”

Elikia M’Bokolo, hoogleraar aan de Universiteit van Kinshasa, onderstreept het belang van reeksen als Kinderen van de kolonie: 

“De Belgische overheid heeft een impasse gecreëerd als het gaat over de geschiedenis van Congo. Dat heeft tot gevolg dat er zelfs in Congo veel stemmen opgaan om een sluier over die geschiedenis te werpen en het er niet meer over te hebben. Ze stellen dat koloniale geschiedenis onderwijzen tot niets leidt en er geen geschiedenis nodig is voor het creëren van een moderne staat. Dat is uiteraard een gigantische misrekening! België is vandaag een multinationaal land met veel inwoners die uit de Afrikaanse migratie komen. Ik denk dat de Belgische geschiedenis moet worden herschreven, met aandacht voor die migratiegolven en erkenning dat veel van de Belgische rijkdom afkomstig is uit Congo.”

Idesbald Goddeeris, professor koloniale geschiedenis aan de KU Leuven, zorgde voor wetenschappelijke begeleiding bij het maken van de reeks: 

“Kinderen van de kolonie brengt niet alleen getuigenissen van oud-kolonialen over hun leven in Belgisch-Congo, maar plaatst die voor het eerst ook tegenover de herinneringen van zwarten. De confrontatie is soms schokkend en doet ons beseffen dat wij tot nu toe niet naar zwarte mensen hebben geluisterd. Deze reeks is daarom een belangrijke en noodzakelijke stap in de manier waarop wij als maatschappij met ons koloniale verleden omgaan. Ongetwijfeld volgt er nu een grondig debat.”

Een chronologisch verhaal

De reeks is chronologisch opgebouwd. Het verhaal begint eind 19de eeuw, met koning Leopold II en zijn Congo-Vrijstaat. Wanneer die privéonderneming in 1908 overgaat in Belgische handen, wordt de kolonie een nationaal overheidsproject.

Getuigen vertellen over het leven in de kolonie, over segregatie, discriminatie, uitbuiting en ongelijkheid. Hoe het was om als jonge Congolees op te groeien in Belgisch-Congo, in een maatschappij waarin 99% van de bevolking geen of nauwelijks kansen had om zich te ontplooien. En omgekeerd, hoe leefden de Belgen in Belgisch-Congo en hoe kijken zij vandaag terug op het koloniale regime waar ze deel van uitmaakten?

De twintig getuigen werden geboren tussen 1929 en 1994 en zijn dus tussen de 24 en 89 jaar oud. Sommige getuigen waren al volwassen ten tijde van de kolonie, anderen waren kind of werden pas na de onafhankelijkheid geboren. Mensen die als koloniaal deel uitmaakten van de Belgische gemeenschap in Congo, hebben die periode uiteraard helemaal anders ervaren dan Congolezen die in dienst werkten van diezelfde Belgen.

Na de onafhankelijkheid vluchtten vele Congolezen weg van Mobutu en zochten asiel in het enige land dat voor hun een echte referentie was: het oude moederland, België. Er ontstond een diaspora van Congolezen in ons land die hier een leven en een toekomst opbouwden. Hoe staan zij tegenover dat verleden en hoe gaan ze om met identiteit? Vandaag is er een mondige derde generatie Belgen met Congolese roots die opstaat en oproept tot een meer kritische en genuanceerde blik naar dat verleden. Ook zij krijgen een stem in dit programma.

De meesten van de getuigen wonen in België, maar ook in Congo zelf werd een aantal mensen geïnterviewd. Hun blik zorgt voor nog meer gelaagdheid. Een van de geïnterviewden is Juliana Lumumba, dochter van de vermoorde premier Patrice Lumumba.

Een universeel verhaal

Deze reeks brengt het verhaal van Belgisch-Congo, maar altijd met de ogen gericht op vandaag. Alle getuigen die aan het woord komen, hebben een band met Congo, maar het verhaal dat ze vertellen is universeel. In onze multiculturele samenleving van vandaag wonen zoveel families uit alle streken van de wereld, die ooit zelf geconfronteerd werden met kolonisatie. Veel jongeren vandaag stellen zich vragen over hun identiteit, roots, verleden. In die zin vertelt deze reeks een verhaal waarin velen zich zullen herkennen.

Archiefbeelden en muziek

De reeks doet veelvuldig beroep op het uitgebreide beeldarchief uit de koloniale periode. Veel beelden uit de jaren vijftig zijn al in kleur en geven een unieke kijk op het dagelijkse leven in de kolonie. Toch tonen deze beelden vooral de mooie kant van het leven van de koloniaal en zoomen ze zelden in op de dagelijkse leefomstandigheden van de Congolese bevolking. Met kritische blik werd al dat materiaal geanalyseerd en geselecteerd.

De kijker krijgt beelden te zien die hij wellicht nooit eerder heeft gezien, en ook die werpen een ander licht op de geschiedenis dan het heersende beeld van het koloniale verleden in de geesten van het grote publiek.

De muziek werd speciaal voor deze reeks gecomponeerd door Johan Hoogewijs, die al drie decennia lang muziek verzorgt voor tal van audiovisuele producties.

Het juiste moment

Na vijf jaar renovatiewerken heropent het Afrikamuseum in Tervuren op 8 december de deuren. Het museum heeft zich ondertussen ook bezonnen over de manier waarop het zich als voormalig koloniaal museum wil profileren in de huidige maatschappij. De discussie rond het koloniale verleden woedt immers volop. Kinderen van de kolonie komt dus op het juiste moment. De reeks wil graag een bijdrage leveren aan het publieke debat, zodat het grondiger en met meer nuance kan worden gevoerd. De makers nemen geen standpunt in, maar proberen een divers en gelaagd verhaal te brengen, met aandacht voor de gevoeligheden van alle betrokken partijen. Op die manier wordt de kijker aangespoord om zich in te leven in de denkwereld en argumentatie van anderen, en dat kan alleen maar verrijkend werken.

Kinderen van de kolonie is een productie van Canvas en kwam tot stand met steun van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking.

Aflevering 1: Leven in de kolonie
Dinsdag 20 november

De eerste aflevering toont hoe het koloniale systeem was georganiseerd, eerst ten tijde van Congo-Vrijstaat en daarna in Belgisch-Congo. Daaruit blijkt de nauwe samenwerking tussen drie evenwaardige pijlers waarop het hele systeem rustte: de koloniale overheid, de grote bedrijven en de kerk.

De getuigen vertellen over de exploitatie van de bodemrijkdommen en leggen uit hoe de kerk er mee voor zorgde dat het Congolese volk niet in opstand kwam tegen het harde koloniale regime. De realiteit van dat regime staat haaks op het beeld dat velen vandaag hebben over de ‘modelkolonie Belgisch-Congo’: het was een systeem gebaseerd op uitbuiting, geweld en onderdrukking.

De getuigen blikken vandaag terug op dat systeem waar ze zelf deel van uitmaakten als kolonialen, of op hun leven als jonge Congolezen in een samenleving die maar weinig uitzicht bood op een aantrekkelijke toekomst. Ze vertellen over de beperkingen en de discriminatie. Ze veroordelen het systeem, maar zeker niet iedereen die erbij betrokken was. Ook verschillende Belgen kijken vandaag zeer kritisch terug op hun aanwezigheid in Belgisch-Congo. We merken ook een groot verschil tussen Congolezen die al decennia in België wonen, en zij die Congo nooit hebben verlaten. Beide groepen kijken anders terug op de koloniale tijd.

Aflevering 2: Blanke bazen, zwarte dienaars
Dinsdag 27 november

Na de Tweede Wereldoorlog verbeteren de leefomstandigheden van het Congolese volk enigszins. De enorme inspanning die de Congolezen hadden geleverd tijdens de oorlog, wordt daarna in zekere mate gecompenseerd door de uitbouw van een bescheiden verzorgingsstaat: basisgezondheidszorg en gratis lager onderwijs voor de meeste Congolezen.

Maar de prijs die ze betalen voor die zorg, is hoog: in de stedelijke centra is er segregatie, racisme en discriminatie. Congolezen hebben nauwelijks uitzicht op een verbetering van hun sociale positie, ze worden overal gediscrimineerd en mogen alleen dienende rollen vervullen. De Belgische koloniale overheid behandelt het volk als een nooit opgroeiend kind. De Congolezen krijgen geen enkele verantwoordelijkheid toebedeeld.

Toch zorgen de verbeterende leefomstandigheden ook voor een ontluikende Congolese middenklasse die alsmaar luider eisen formuleert aan het adres van de Belgische kolonisator. Een prille onafhankelijkheidsbeweging krijgt stilaan vorm.

Aflevering 3: Indépendance Cha Cha
Dinsdag 11 december

In 1955 lanceert professor Jef Van Bilsen een dertigjarenplan met het oog op Congolees zelfbestuur. Het plan wordt op hoongelach onthaald, maar vijf jaar later, op 30 juni 1960, is het onafhankelijke Congo een feit. Deze derde aflevering toont hoe die snelle onafhankelijkheid tot stand kwam en hoe verschillende belangrijke figuren achter de schermen aan de touwtjes trokken. Dat ging van economische afspraken over de relaties tussen België en Congo na de onafhankelijkheid tot de gruwelijke moord op de eerste legitiem verkozen premier van Congo, Patrice Lumumba.

De maanden die volgen op de onafhankelijkheid, zijn tumultueus. De twee rijkste provincies van het land scheuren zich met Belgische steun af van de regering in Leopoldstad, er zijn rellen en muiterijen. Blanken vluchten het land uit en etnische spanningen steken de kop op. De VN intervenieert met een dubbele agenda, Mobutu pleegt een staatsgreep, premier Lumumba wordt gearresteerd en uiteindelijk ook vermoord.

Rond de totstandkoming van de Congolese onafhankelijkheid hangt nog altijd een waas waarin geruchten en mythes hun weg vinden naar het grote publiek. De rol van België in de hele operatie – voor én na 30 juni 1960 – wordt in deze aflevering geduid en toegelicht. Die gebeurtenissen zijn ook vandaag nog altijd voer voor discussie en onenigheid.

Aflevering 4: Nooit echt onafhankelijk
Dinsdag 18 december

De onafhankelijkheid is nog maar pas bezegeld of de twee rijkste provincies van Congo scheuren zich af van het centrale gezag in Leopoldstad. Achter de schermen zijn het Belgische topambtenaren en militairen die deze secessies orkestreren. Zij willen de economische belangen vrijwaren van de grote Belgische ondernemingen die actief zijn in Congo. Ondanks de Congolese onafhankelijkheid probeert België met Westerse steun zijn macht in Congo te behouden en er zijn economische politiek voort te zetten. Het is mede met de steun van België dat Joseph Mobutu, een oud-inlichtingenagent van de Belgische staatsveiligheid, in 1965 aan de macht wordt geholpen. Hij is een trouwe vazal van het Westen en dat is in volle Koude Oorlog erg belangrijk, want Congo bezit niet alleen koper en tin, maar ook uranium.

Mobutu bouwt een dictatoriaal regime uit dat gestoeld is op symboliek en geweld, maar onderhoudt tegelijk hartelijke banden met veel Westerse leiders. Zeker met België en in het bijzonder met koning Boudewijn. Dertig jaar lang regeert Mobutu over Congo. Getuigen vertellen hoe ze eerst vol hoop waren over zijn aantreden, maar later zelf vaak slachtoffer werden van zijn ongenadig repressie-apparaat. Dat zorgde dan weer voor meer migratie naar België.

Een Congolese gemeenschap vond zijn plaats in België. Hoe werden zij hier ontvangen? Hoe verliep de integratie in het oude moederland? En hoe groot was de shock toen ze voor het eerst in Europa aankwamen? Deze aflevering vertelt het verhaal van de opgang en de val van Mobutu, en tegelijk ook dat van de Congolese diaspora in België.

Aflevering 5: De koloniale erfenis
Dinsdag 25 december

Het koloniale tijdperk ligt dan al wel bijna zestig jaar achter ons, het verleden is niet dood. Voor veel mensen is de erfenis van die tijd nog dagelijks voelbaar. Het dekolonisatieproces is nog lang niet voltooid, zeker niet wanneer we het hebben over het dekoloniseren van de geesten. Veel Belgen met Afrikaanse of andere roots ondervinden dat stereotypen en denkbeelden uit de koloniale tijd nog altijd  de norm zijn in Vlaanderen. Dat uit zich in minder kansen op de arbeidsmarkt, de confrontatie met racisme en het gevoel meer te moeten doen dan iemand anders om hetzelfde te bereiken.

Bijna wekelijks duikt het koloniale verleden op in het publieke debat. Dat gaat van initiatieven voor een Lumumbaplein in Brussel, over kritiek op een toneelstuk tot hevige protesten over standbeelden van Leopold II. Hoe moeten wij als maatschappij omgaan met ons koloniale verleden en welke rol hebben de diverse actoren daarin te spelen?

Hoe kijken de verschillende getuigen die de koloniale periode hebben meegemaakt, terug op bijna zestig jaar postkoloniaal Congo en België? Welke lessen kunnen ze trekken uit het gemeenschappelijke verleden en bestaat er zoiets als een historische verantwoordelijkheid van België ten opzichte van de huidige situatie in Congo?

Aflevering 6: Beeldvorming en mythes
Dinsdag 1 januari

30 juni 1960. Onafhankelijkheidsdag in Congo. België likt zijn wonden na het verlies van de kolonie. In de decennia die volgen, is er vanuit academische hoek maar weinig interesse in de koloniale geschiedenis. Het verhaal dat de meeste mensen kennen, dateert nog uit de koloniale tijd en is vooral gebaseerd op propaganda. Allerhande foutieve beelden en mythes zijn ingeburgerd en leven tot op vandaag door: Belgisch-Congo was een modelkolonie, alles ging goed en de Congolezen waren ontzettend blij met de Belgische aanwezigheid. De gezondheidszorg en het lager onderwijs waren de beste van Afrika en je kon met de wagen van de Atlantische oceaan naar het uiterste zuiden van het land rijden. De werkelijkheid was veel genuanceerder dan dat.

De eerste barsten in het koloniale verhaal kwamen er pas in de jaren tachtig en negentig, toen kritische werken verschenen over het bewind van Leopold II in Congo en over de rol van België bij onder meer de moord op premier Lumumba. Toch zorgden deze nieuwe bevindingen niet voor een grote ommekeer in de beeldvorming bij het publiek. Toen in 2010 de vijftigjarige onafhankelijkheid van Congo werd gevierd,  overheerste de nostalgie naar de kolonie. Vandaag is dat anders, pas nu kan er met een echt kritische blik naar het koloniale verleden worden gekeken.

Deze laatste aflevering van Kinderen van de kolonie gaat over de mythes rond ons koloniale verleden. Ze onderzoekt waarom we denken wat we denken over Belgisch-Congo en hoe die beeldvorming in postkoloniaal België tot stand kwam. Diverse Congolese en Belgische experts komen daarover aan het woord: prof. dr. Idesbald Goddeeris (KU Leuven), prof. dr. Elikia M’Bokolo (Université Kinshasa), prof. dr. Isidore Ndwadywel (Université Kinshasa), dr. Bas De Roo (Geheugen Collectief), dr. Jean Omasombo (Afrikamuseum Tervuren) en prof. dr. Guy Vanthemsche (VUB).

De getuigen

De getuigen in Kinderen van de kolonie zijn, in alfabetische volgorde:

• Cécile Amba (1932)
• Imelda Aongako Aroyo (1942)
• Emily Beauvent (1945)
• Lucien Bertens (1953)
• Tracy Bibo Tansia (1990)
• André de Maere d’Aertrycke (1929)
• Bart Demyttenaere (1963)
• Juliana Lumumba (1955)
• Philippe Madimba (1962)
• Dizzy Mandjeku (1946)
• Pierre Wakujoja Mbuyamba (1937)
• Benedicte Mubalo Kalasa (1955) en dochter Deborah Houttave (1994)
• Etienne Mylemans (1944)
• Geneviève Ryckmans (1930)
• Titine Schijvens (1933)
• Gloria Senga (1993)
• Jean-Jacques Tamba (1940)
• Pitcho Womba Konga (1975)
• Mathieu Yav Nawej (1930)

Meer informatie over de getuigen vindt u in bijgevoegd persdossier.

Kinderen van de kolonie: het debat
Maandag 10 december in Bozar

Naar aanleiding van de reeks Kinderen van de kolonie organiseren Canvas en Bozar op maandag 10 december een debat over de manier waarop wij omgaan met ons koloniale verleden.

Deelnemers aan het debat zijn onder meer historica, schrijfster en opiniemaakster Heleen Debeuckelaere, ondervoorzitter van de Vrouwenraad Tracy Bibo Tansia en professor Idesbald Goddeeris, wetenschappelijk adviseur  voor de reeks. Het centrale onderwerp van het debat is de dekolonisatie van de geesten.

De onafhankelijkheid van Congo ligt al decennia achter ons, maar toch is de dekolonisatie nog niet afgerond. Onbewust is het koloniale denken nog altijd aanwezig in onze samenleving. De deelnemers aan het debat delen hun inzichten en vertellen hoe zij nog dagelijks geconfronteerd worden met deze erfenis uit de koloniale tijd. Samen gaan ze op zoek naar oplossingen en antwoorden en buigen ze zich over de vraag hoe we moeten omgaan met het beladen en moeilijke hoofdstuk van ons koloniale verleden.

Het debat vindt plaats in de Hortahal van Bozar.

Meer info volgt later. Tickets zijn beschikbaar vanaf eind november.

Kinderen van de kolonie: het boek

Aansluitend bij de reeks Kinderen van de kolonie komt er ook een gelijknamig boek, dat werd geredigeerd door historicus Jan Raymaekers. 

Het is bijna zestig jaar geleden dat Congo onafhankelijk werd. Dat zijn drie, vier generaties die vanuit hun eigen ervaringen kunnen terugblikken op de koloniale tijd en hoe het de onafhankelijke republiek Congo na 1960 is vergaan. En in dit boek doen ze dat. Kinderen van de kolonie bevat een verzameling pakkende getuigenissen van individuen met een mening over Congo, van de koloniale tijd tot vandaag.

Jan Raymaekers is gefascineerd door Congo. Hij schreef er een tiental publicaties over, werkte mee aan tentoonstellingen, geeft er les over en gaat er jaarlijks naartoe.

Het boek Kinderen van de kolonie is een uitgave van Polis in samenwerking met Canvas en VRT Brand Extensions.