“Putting an 's' on the end of 'civilisation' is only the first step in wondering how we can make the very idea of civilisation less exclusively white, European and male.”
Mary Beard, presentatrice Civilisations

Diversiteit

In de openingsscène van Civilisation omzeilde Kenneth Clark in 1969 handig de vraag wat dat eigenlijk is, ‘beschaving’: “Ik weet het niet”, gaf hij toe, “maar ik denk dat ik het herken wanneer ik het zie”. Toch reikte zijn blik misschien niet ver genoeg, want de reeks beperkte zich grotendeels tot Europese kunst in het tweede millennium. De nieuwe reeks kijkt uitdrukkelijk verder. Naar andere werelddelen, oudere kunst en heel diverse makers. Van rotstekeningen in Zuid-Afrika over Chinese terracottakrijgers, boeddhistische grotten in India, Kher-tempels in Cambodja, Turkse moskeeën en Japanse prenten tot de kunst van de Maya’s en de Maori. Al is er natuurlijk ook aandacht voor Egyptische beelden, Griekse sculpturen en de Michelangelo’s en Picasso’s van de klassieke kunstcanon.

Drie presentatoren

Ook de presentatoren zijn heel divers. Vanuit hun eigen expertise stellen zij ieder een aantal afleveringen voor.

Simon Schama is ook bij ons bekend als auteur en (kunst)historicus. We zagen hem enkele jaren geleden aan het werk op Canvas in The Power of Art. Hij presenteert vijf afleveringen en neemt ons mee van prehistorische rotstekeningen tot in het atelier van de hedendaagse kunstenaar Anselm Kiefer.

Classica en Cambridge-prof Mary Beard presenteerde vorige maand op Canvas nog Ultimate Rome. Empire without Limit. Zij is de gids in twee afleveringen van Civilisations, over de manier waarop kunstenaars over heel de wereld en in de loop van de geschiedenis de mens hebben afgebeeld, en over de link tussen kunst en religie. Daarbij belicht ze onder meer ook hoogtepunten uit de Chinese, Indische en Mexicaanse cultuur. In Egypte klimt ze op een van de Kolossen van Memnon: een jeugddroom.

De Brits-Nigeriaanse historicus David Olusoga is bij ons de minst bekende van de drie. Hij is gespecialiseerd in militaire geschiedenis en de geschiedenis van de slavernij. Zo schopte hij de Britten twee jaar geleden een geweten toen hij in een documentaire onthulde hoeveel schadevergoeding de Britse regering destijds uitkeerde aan duizenden eigenaars van slaven, om de wet op de afschaffing van de slavernij acceptabel te maken. Olusoga  presenteert twee afleveringen, over de kruisbestuiving tussen verschillende culturen en over de invloed van het 19^de eeuwse imperialisme op de kunst.

De afleveringen

Aflevering 1: Second moment of creation – zondag 22 april

In deze eerste aflevering zoekt Simon Schama uit hoe verbeelding en creativiteit via kunst en cultuur in de loop van de geschiedenis bepalend zijn geweest voor het ontstaan en de evolutie van beschavingen. Hij begint zijn zoektocht in Zuid-Afrika, waar 80.000 jaar oude tekens worden beschouwd als de eerste artistieke creaties. Schama’s speurtocht gaat verder langs andere grotschilderingen en militaire smeedkunst tot de eerste vormen van het schrift. Om meer te weten te komen over het ontstaan van beschavingen, trekt hij onder meer naar Kreta, Petra en naar de Maya’s in Zuid-Amerika.

Aflevering 2: How do we look? – zondag 29 april

Waarom beelden mensen zichzelf zo vaak af in kunst en waartoe dienen die beeltenissen? Professor Mary Beard onderzoekt de geschiedenis van de mens in de kunst en begint daarvoor bij de Olmeken-hoofden in Mexico. Daarna concentreert ze zich op beelden die veel meer betekenis hadden dan gewoon maar afbeeldingen van de mens, zoals de Egyptische beelden en het beroemde terracottaleger van keizer Qin Shi Huangdi in het Chinese Xian. En dan is er de ‘Griekse revolutie’ in de beeldhouwkunst, de periode waarin sculpturen van mensen evolueerden van statische beelden naar het naturalisme dat we vandaag kennen.

Aflevering 3: Picturing paradise – zondag 6 mei

Simon Schama probeert in deze aflevering uit te zoeken waarom de natuur vaak centraal staat in de kunst, op realistische, maar vaak ook dromerige, idyllische of symbolische manier. Zowel de Chinese, de islamitische als de westerse cultuur gebruikten afbeeldingen van de natuur als een manier om voorspoed en ondergang uit te drukken. Simon gaat ook op zoek Italiaanse, Duitse en Nederlandse kunst in de Renaissance, die elk op hun eigen manier uiting gaven aan hun eigen identiteit door het afbeelden van hun natuurlijke omgeving. In Amerika ten slotte merkt hij hoe de afbeeldingen van de natuur vooral grootsheid uitstraalden en fierheid over de natie, onder meer in de fotografie van Ansel Adams.

Aflevering 4: The eye of faith – zondag 20 mei

Mary Beard onderzoekt in deze aflevering het controversiële thema van religie in de kunst. Daarvoor trekt ze onder meer naar de tempel van Angkor Wat, naar Venetië, naar de boeddhistische grotten in Ajanta, de Blauwe Moskee in Istanbul en het Parthenon in Athena. Daarbij stuit ze op één grote gemeenschappelijke deler van alle religieuze kunst: het goddelijke afbeelden is balanceren op een slappe koord tussen verering en blasfemie. Religieuze kunst werd dan ook vaak het slachtoffer van ‘beeldenstormen’ en andere vernielingen. Maar die waren telkens weer een bron van nieuwe creativiteit.

Aflevering 5: The triumph of art – zondag 27 mei

Bij kunst in de 15de en 16de eeuw denken wij doorgaans in de eerste plaats aan de Italiaanse renaissance, maar in diezelfde periode beleefden ook de Islamitische beschavingen een buitengewone culturele bloei. Dat gebeurde niet in geïsoleerde artistieke universums. Beide beschavingen waren zich heel bewust van mekaars verwezenlijkingen. Ze keken naar elkaar en beïnvloedden elkaar. Om dat duidelijk te maken trekt Simon Schama in deze aflevering van west naar oost, van het pauselijke Rome naar het Ottomaanse Istanboel en de mogolsteden Lahore en Agra. Zo toont hij onder meer de architecturale rivaliteit tussen Michelangelo’s koepel van de Sint-Pietersbasiliek en die van de Suleimanmoskee van Mimar Siman in Istanboel, of de gelijkenissen en verschillen tussen de verfijnde oosterse miniatuurschilderingen en de imposante werken van Caravaggio, Velasquez en Rembrandt.

Aflevering 6: First contact

In de 15de en 16de eeuw zorgden de grote ontdekkingsreizen voor de eerste ontmoetingen tussen afgelegen culturen. Die zorgden voor verwondering en bewondering, maar ook verwarring en angst. Historicus David Olusoga toont in deze aflevering hoe kunst daarbij altijd een vooraanstaande rol speelde. Daarvoor trekt hij naar het West-Afrikaanse Benin, waar de Portugese ontdekkingsreizigers kennismaakten met indrukwekkende bronzen beelden en de inwoners van het plaatselijke koninkrijk met respect behandelden. De confrontatie van de Spaanse conquistadores met de Aztekencultuur in Centraal-Amerika verliep niet zo vreedzaam, al is ook dat verhaal volgens Olusoga genuanceerder dan we meestal denken. Hij onderzoekt ook de culturele en artistieke contacten tussen het Westen en India, en het Japanse Shogunaat van Tokugawa.

Aflevering 7: Radiance

In deze aflevering gaat Simon Schama op zoek naar kleur en licht in de kunst. Hij start zijn reis in de gotische kathedralen van Chartres en Amiens. Daarna gaat het naar het Venetië van Bellini en Titiaan. Licht en kleur zijn er volop in de exuberante barok, maar ook het ontbreken ervan kan een artistieke keuze zijn, zoals in het donkere late werk van Goya. In de ontwikkelende Japanse stadscultuur van de 18^de en 19^de eeuw was er veel vraag naar kleurrijke decoratieve kunst. Die had later veel invloed op de impressionisten.

Aflevering 8: The cult of progress

Hoe gingen kunstenaars om met het groeiende imperialisme in de 19^de eeuw? Dat onderzoekt David Olusoga in deze aflevering. De verlichting, de industriële revolutie, de technologische en wetenschappelijke vooruitgang gaven het Europa van de 19^de eeuw niet alleen militaire overmacht en imperialistische impulsen, maar ook een cultureel superioriteitsgevoel. Tegelijk zorgde dat imperialisme bij vele kunstenaars ook voor een oprechte fascinatie voor andere culturen en een kritische benadering van hun eigen beschaving. Kunstenaars als Gauguin en Picasso vonden inspiratie in exotische kunst. Aan de andere kant van de wereld gebruikte Maori’s dan weer westerse kunst om hun eigen cultuur en tradities vast te leggen.

Aflevering 9: The vital spark

In de laatste aflevering onderzoekt Simon Schama de plaats van de kunst in de 20^ste en 21^ste eeuw. Daarvoor keert hij terug naar zijn uitgangspunt: kunst heeft de kracht om het dagelijkse leven te overstijgen en het menselijk potentieel in een ander perspectief te plaatsen. Maar kan dat ook in een hectische wereld zoals de onze, vol geweld en oorlog? Of in een wereld die wordt gedreven door technologie en winstbejag, en waarbij kunst zelf vaak wordt herleid tot een handelsproduct? Moet de kunst zich losmaken van die moderne wereld en haar eigen reservaat van rust en schoonheid creëren? Of moet ze zich juist in de chaos en de kakofonie van het leven storten en die een eigen betekenis geven? Op die vragen probeert Simon Schama een antwoord te vinden aan de hand van het werk van kunstenaars van onze tijd en de vorige eeuw.