Nieuw op Canvas: Weduwen na de val - Peter Verlinden praat met Farah Diba, de laatste keizerin van Iran

“Het is een voorrecht om door de ogen van de weduwe inzicht te krijgen in het cynische spel van de macht, op een ogenblik dat wereldgeschiedenis geschreven werd. Zelfs al beseffen zij dat nu pas, decennia later.”
Peter Verlinden

Farah Diba is de weduwe van sjah Mohammed Pahlavi. Zij was de laatste keizerin van Perzië, tot het eeuwenoude koninkrijk de Islamitische Republiek van Iran werd en de keizer werd vervangen door een ayatollah.

Agathe Kanziga is de weduwe van Hutu-president Habyarimana van Rwanda. Zij was samen met haar man 21 jaar lang aan de macht, tot de genocide en de oorlog het land verwoestten. Tot op de dag van vandaag is het een onverwerkt trauma dat het Rwandese volk verdeelt.  De weduwe zelf is omstreden en wordt door een deel van de gemeenschap nog altijd verdacht van betrokkenheid bij de genocide.

Jehan Sadat is de weduwe van de Egyptische president Anwar Sadat, de eerste Arabische leider die vrede wilde sluiten met Israël. Hij bekocht het met zijn leven. Onder zijn regime werd de radicale vleugel van de Moslimbroeders groter dan ooit. Sadats politiek dringt door tot in het Egypte van vandaag, waar president Sisi hem als een van zijn voorbeelden ziet.

"Na een leven in ballingschap, tientallen jaren, ver weg van 'thuis', rouwen de drie weduwen om het verlies van hun man, maar ook om het verlies van ‘hun land’, zoals dat door hun man werd bestuurd. Voor hen is het een verloren paradijs, waar ze met veel nostalgie over praten."
Peter Verlinden

Aflevering 1: Iran (Farah Diba) – dinsdag 18 april

“We waren er fier op Iraniërs te zijn. Onze cultuur was zo oud en belangrijk. Ons land had duizenden jaren geleden op allerlei gebieden al zoveel verwezenlijkt, in een tijd toen de Europese landen nog niet eens bestonden. Dat zat in ons bloed, in onze trots”.
Farah Diba

In de eerste aflevering ontmoet Peter Verlinden in Parijs de 78-jarige Farah Diba, de laatste keizerin van Iran en de weduwe van sjah Mohamad Reza Pahlavi (1919-1980). Farah Diba leefde 20 jaar aan de zijde van de sjah. Ze leerde hem kennen als studente in Parijs en ze trouwden in 1959. Het was een sprookjeshuwelijk vol glamour tegen de achtergrond van groeiende politieke spanningen in een land waar de elite in de steden het Westen als voorbeeld nam, maar het platteland nog bijna in feodaliteit leefde. Farah Diba is een kroongetuige van de regeerperiode van haar man, van de onrust in hun land en de grote islamitische revolutie die erop volgde.  

Die omwenteling vond plaats op 16 januari 1979. Toen kwam een einde aan het 2500 jaar oude Perzische koninkrijk. De geestelijke leider Khomeini nam de macht over en sindsdien is Iran een islamitische republiek waarbij de ayatollahs de opperste macht hebben. Farah Diba: "We hebben toen niet goed gereageerd. Ik kan nog altijd niet geloven hoe het mogelijk is dat de mensen Khomeini en de religieuzen hebben verkozen om vrijheid en democratie te krijgen."

Vandaag zijn niet alle Iraniërs gelukkig in de islamitische republiek, waar strikt volgens de islamwetten wordt geleefd. Nochtans hebben destijds miljoenen Iraniërs, links progressief en rechts conservatief, Khomeini gesteund tégen de sjah. Ook het Westen, dat daarvoor zo’n goede diplomatieke band had met de sjah, keerde zich tegen hem.

Hoe is het destijds zover kunnen komen? Waar ging het zo fout met het regime van de sjah dat zovelen zich tegen hem keerden? Farah Diba geeft ons een persoonlijke inkijk in één van de boeiendste periodes in de geschiedenis van het Midden-Oosten. Haar verhaal wordt rijkelijk  geïllustreerd met archiefbeelden. En van één ding is Farah Diba zeker: “Ons land is in de loop van de geschiedenis vaak belaagd door vreemde mogendheden, maar Iran is er nog altijd, net als de Iraanse identiteit. En ook nu zal die zegevieren”. 

Canvas.be laat getuigen uit Iran aan het woord die reageren op het gesprek van Peter Verlinden met Farah Diba.

Een van hen is Ali Kooschi. Deze dichter werd in 1959 geboren in een klein dorpje op de grens met Koerdistan en verhuisde op zijn vijfde naar Teheran. Ali was het grondig oneens met het beleid van de sjah. Hij vertelt waarom zoveel mensen, ook hij, de sjah ten val wilden brengen.  Maar hij legt ook uit hoe Khomeini iedereen misleidde. Ali zat zowel onder het regime van de sjah als tijdens Khomeini in de gevangenis en arriveerde in 1985 in België.

Maryam Kamal Hedayat, een 36-jarige documentairemaakster en haar moeder Parvaneh Sarabi ontvluchtten Iran in 1984. Maryam’s ouders zijn pro-sjah en zij groeide op met het verhaal van de sjah als gevallen held. Ze vindt het erg pijnlijk dat die geschiedenis de mensen van Iran zo verdeeld heeft.

Aflevering 2: Rwanda (Agathe Kanziga) – dinsdag 25 april

“Ik ben ervan overtuigd dat de genocide niet zou zijn gebeurd als mijn man niet was vermoord.”
Agathe Kanziga

De 75-jarige Agathe Kanziga is de weduwe van de Rwandese Hutu-president Juvénal Habyarimana (1936-1994). Sinds die in 1973 met een staatsgreep aan de macht kwam, was zij de ‘première dame’ van Rwanda en stond ze naast haar man in het centrum van de macht.

Op 6 april 1994 werd het vliegtuig van Habyarimana neergeschoten.  Die moordaanslag was het begin van massaal etnisch geweld in Rwanda. De volgende nacht kwam de genocide tegen de Tutsi’s door extremistische Hutu’s op gang. In amper 100 dagen stierven meer dan een miljoen Rwandezen, zowel Tutsi’s als gematigde Hutu’s. Het is een trauma dat nog altijd niet verwerkt is. Over de rol van Agathe Kanziga daarbij bestaat controverse: ze wordt door een aantal Rwandezen verdacht van betrokkenheid bij de genocide.

Over de Hutu-slachtoffers mag vandaag van Tutsi-president Paul Kagame niet gesproken worden. Wie dat doet, is zogezegd een ontkenner van de genocide op de Tutsi's. Er staan bij wet zelfs gevangenisstraffen op. Nochtans vonden ook vele Hutu’s de dood in deze humanitaire ramp. Agathe Kanziga: “Er zijn vandaag miljoenen Rwandezen die het recht niet hebben om te rouwen om hun vermoorde Hutu-familieleden. Want als ze daar iets over zeggen, krijgen ze te horen dat zij negationisten zijn.”

De genocide wordt vaak als een op zichzelf staande tragedie beschouwd. Maar het is belangrijk te weten dat de etnische spanningen tussen de Tutsi-elite en Hutu-meerderheid teruggaan tot de 19^de eeuw. Sinds 1990 woedde in Rwanda bovendien een burgeroorlog.

Peter Verlinden zoekt Agathe Kanziga op in haar huidige woonplaats, ten zuiden van Parijs. Hun gesprek wordt aangevuld met archiefbeelden. Die schetsen de geschiedenis van Rwanda voor 1994 en tonen hoe het lang sluimerende conflict op gruwelijke manier uit de hand is gelopen.

Canvas.be laat Rwandese getuigen van de genocide aan het woord. Zij reageren op het gesprek van Peter Verlinden met  de weduwe Habyarimana.

Agnès Murebwayire is een voormalige journaliste van Radio Rwanda en ex-medewerkster van Unicef. Op haar 15de werkte ze al voor Radio Rwanda. In 1990 werd ze ontslagen omdat ze Tutsi is. Op 4 april 1994 is ze samen met haar dochter geëvacueerd naar België. Ze heeft heel haar familie verloren.

Jean Dusingimana is Hutu. Op het moment van de staatsgreep van Habyarimana in 1973 was hij acht jaar. Hij woonde in de buurt van de presidentiële residentie en heeft heel de regeerperiode van Habyarimana van dichtbij meegemaakt. Net als diens weduwe is ook Jean ervan overtuigd dat er geen genocide zou geweest zijn als president Habyarimana niet was vermoord.

Victor Jyambere is eveens Hutu.  De jonge dertiger houdt zich in zijn vrije tijd bezig met theater maken. Ten tijde van de genocide was hij 11 jaar. Korte tijd later is hij met zijn ouders, twee broers en drie zussen gevlucht via Congo en Kenia, en in 1997 in België beland. Als jongeman voelt hij hoe de geschiedenis van Rwanda haar schaduw werpt op de volgende generaties.

Elk van de getuigen wil dat de waarheid over de genocide aan het licht wordt gebracht, zodat de Rwandezen eindelijk kunnen herademen.

Aflevering 3: Egypte (Jehan Sadat) – dinsdag 2 mei

“Anwar Sadat was geen profeet. Hij was een mens die ook fouten maakte”
Jehan Sadat

In de derde en laatste aflevering ontmoet Peter Verlinden in Caïro de 83-jarige Jehan Safwat Raouf. Zij is de weduwe van Anwar Sadat (1918-1981), de derde president van Egypte.

Jehan Safwat Raouf is de dochter van een Egyptische chirurg en een Britse muzieklerares. Ze was nog geen 16 toen ze trouwde met Anwar Sadat, die toen nog maar pas uit de gevangenis kwam als jonge activist tegen de Britse bezetting van Egypte. Jehan leefde 32 jaar aan zijn zijde en maakte met haar man historische momenten mee: van de revolutie in 1952 waarbij het koninkrijk van Faroek ten val werd gebracht, over de regeerperiode van Nasser tot en met Sadats eigen presidentschap. 

Anwar Sadat was de eerste Arabische leider die vrede wou sluiten met de Joodse staat Israël. Voor zijn rol bij het vredesproces en de befaamde Camp David-akkoorden kreeg hij, samen met de Israëlische premier Begin, de Nobelprijs van de Vrede: het was een zegen voor het Westen, maar een doorn in het oog van de Palestijnen en de Arabische wereld. Jehan Sadat: “Het zou voor hem natuurlijk veel gemakkelijker zijn geweest om zich als president van Egypte net als vele andere leiders te beperken tot slogans tegen de Israëlische bezetting en tegen dit en tegen dat. Maar hij was een doener. Als de andere Arabische landen hem destijds gevolgd hadden, dan zouden we nu in vrede leven. Maar ze zijn hem niet gevolgd."  Anwar Sadat betaalde een zware prijs voor zijn keuze.  In 1981 werd hij voor de ogen van zijn echtgenote door muitende soldaten vermoord tijdens een militaire parade.

Sadat werd als president van Egypte opgevolgd door Hosni Moebarak, tot die tijdens de Arabische lente en de Egyptische revolutie van 2011 aan de kant werd gezet. Sindsdien zijn de oude spanningen in Egypte tussen traditionele Islamieten en seculiere moslims opnieuw opgelopen.

Heeft Anwar Sadat als Nobelprijswinnaar voor de Vrede dan eigenlijk wel vrede gebracht? Dat onderzoekt Peter Verlinden aan de hand van het verhaal van zijn weduwe, dat wordt ondersteund met unieke archiefbeelden. Zo keren we terug naar het Egypte van voor Moebarak, van voor de jaren 80. Naar de tijd toen de kiem gelegd werd van de verdeeldheid tussen de Egyptenaren.

Canvas.be laat getuigen aan het woord die het Egypte van Anwar Sadat hebben meegemaakt. Zij reageren op de aflevering met Jehan Sadat.

Een van de getuigen is journalist Maher Hamoud, voormalig hoofdredacteur van Daily News Egypt uit Caïro. De moord op Sadat was zijn eerste politieke herinnering; hij was toen vier jaar oud. Maher bestempelt Sadat als een geniale manipulator; een professionele ‘ster’ die perfect wist hoe hij het publiek en de media moest bespelen. Toch bracht hij zichzelf in een zeer complexe situatie met verstrekkende gevolgen.

Mohamed Holail is een 65-jarige reisleider met de dubbele nationaliteit. Hij kwam in 1979 naar België, maar heeft het regime van Sadat meegemaakt. Hij kijkt als Egyptoloog met een kritisch maar liefdevol oog naar zijn geboorteland waar hij nog geregeld verblijft.