Watt: een nieuwe Canvas-reeks over energie en klimaat

"De klimaatverandering is voor mij dé uitdaging van deze tijd en van onze generatie. Ik denk dat iedereen van mijn leeftijd de wereld op een ingrijpende manier zal zien veranderen tijdens zijn leven. Op een goede of slechte manier. Ik wil er alles aan doen opdat we de juiste weg kiezen."
Natalie Eggermont

"Als ingenieur ben ik vooral op zoek naar oplossingen die haalbaar en betaalbaar zijn voor iedereen. Want alleen dan kan het werken. Dat is waar ik naar op zoek ben: een realistische oplossing voor het energieprobleem."
Jonas Verstraeten

Zelfde missie, andere visie

Natalie en Jonas hebben net hetzelfde doel voor ogen: een wereld zonder CO2-uitstoot om de klimaatopwarming niet te hard te laten ontsporen. Want heel veel warmer moet het voor hen en de generaties na hen niet worden. Maar al willen ze hetzelfde bereiken, toch zijn Natalie en Jonas erg verschillend. Natalie is heel idealistisch, Jonas heel pragmatisch. Natalie kijkt met een maatschappijbril naar de klimaatverandering en stelt de groeieconomie in vraag, terwijl Jonas op zoek gaat naar concrete en haalbare oplossingen. Door de ogen van Natalie en Jonas bekijken we de energie –en klimaatdiscussie op twee heel verschillende manieren.

Van Doel tot Kentucky

Natalie en Jonas gaan voor Watt op onderzoek op verschillende plaatsen in eigen land, maar ook in  de VS, China, Japan, Koeweit, India en Denemarken. Overal praten ze met mensen die op alle mogelijke manieren een rol spelen in het energievraagstuk. Van een landbouwer in Pennsylvania en een mijneigenaar in Kentucky over een slachtoffer van de kernramp in Fukushima tot Vlaamse energiespecialisten en een windfarmuitbater in het Chinese Urumqi.

Zes afleveringen

De eerste vier afleveringen zijn opgebouwd rond verschillende energiebronnen of energiesystemen die we vandaag kennen: steenkool, olie, kernenergie en hernieuwbare energie.

De vijfde aflevering gaat over de energietransitie: de overgang van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie.

In  de zesde aflevering geven de partijvoorzitters van de zes partijen die in het Vlaams Parlement zetelen, hun visie op het Vlaamse energiebeleid op basis van beelden uit de reeks. 

Natalie, Jonas en Thijs

Natalie Eggermont (29) werkt als spoedarts in AZ Delta Roeselare en Menen,. Daarnaast is ze  ook druk in de weer als klimaatactivist. Ze is bezieler en machiniste van 'Climate Express', een politiek onafhankelijke groep vrijwilligers die de Belgische beleidsmakers aanzet om meer actie te ondernemen tegen de klimaatverandering. In 2015 schreef ze het boek Climate Express: Sporen van Verandering (uitgeverij EPO), waarin ze vertelt waarom de sociale en ecologische crisis hand in hand gaan en hoe alleen een sterke burgerbeweging de politici op het juiste spoor kan brengen..

Natalie: “De klimaatverandering is voor mij dé uitdaging van deze tijd en van onze generatie. Ik denk dat iedereen van mijn leeftijd de wereld op een ingrijpende manier zal zien veranderen tijdens zijn leven. Op een goede of slechte manier. Ik wil er alles aan doen opdat we de juiste weg kiezen. Ik wil op zoek gaan naar antwoorden en oplossingen. Ik ben veel bezig met de vraag waarom we iets aan de klimaatverandering moeten doen, maar ik wil ook weten hoe we dat moeten aanpakken. Ik wil zien hoe andere landen het doen, zodat ook wij grotere stappen kunnen zetten. Ik wil nagaan hoe wij in België naar een koolstofarme maatschappij kunnen gaan. Nu is het cruciale moment om de klimaatverandering tegen te gaan. Vandaag zijn het vooral oudere mannen die beslissingen nemen over mijn leven en dat van mijn kinderen. Ik vind dat de jongeren veel meer zeg moeten hebben.”

Jonas Verstraeten (24) is sinds twee jaar master in de ingenieurswetenschappen, gespecialiseerd in energie. Hij werkt voor Engie Fabricom aan de uitbreiding van ons hoogspanningsnet en was op de universiteit actief bij een denktank die focust op het energievraagstuk. Jonas is een echte klimaatrealist. Hij ziet het probleem en doet als ingenieur niets liever dan zoeken naar concrete, werkbare en betaalbare oplossingen voor die problemen.

Jonas: “Het is duidelijk dat de klimaatopwarming een gigantisch probleem is voor de wereld. Ik wil graag te weten komen of we goed bezig zijn om er iets aan te doen. Waar staan we? Is het überhaupt mogelijk om de opwarming van de aarde te stoppen? Hier in Europa is iedereen zich bewust van het probleem, maar hoe zit het in de rest van de wereld? Want iedereen moet meedoen als we het willen oplossen. Als ingenieur ben ik vooral op zoek naar oplossingen die haalbaar en betaalbaar zijn voor iedereen. Want alleen dan kan het werken. Dat is waar ik naar op zoek ben: een realistische oplossing voor het energieprobleem.”

Prof. Dr. Thijs Van de Graaf is verbonden aan het ‘Ghent Institute for International Studies’, waar hij zich specialiseert in energiebeleid en internationale politiek. Tussen 2009 en 2011 was hij lid van de ‘S.T. Lee Study Group on Global Energy Governance’ en in 2011 was hij ‘visiting scholar’ in Princeton Universty. Daarnaast publiceert hij in verschillende wetenschappelijke tijdschriften en zit hij in de redactieraad van ‘Energy research & social science’ (Elsevier).

Aflevering 1: Steenkool - dinsdag 17 april
Een springlevend fossiel

De eerste aflevering gaat over steenkool, de meest vervuilende fossiele energiebron die we vandaag nog gebruiken. Voor België was het in de vorige eeuw een bron van rijkdom. In India is dat nog altijd zo en in Amerika zit steenkool sinds de verkiezing van Donald Trump weer in de lift, tot spijt van de burgemeester van Pittsburgh.

België heeft zijn rijkdom voor een stuk aan steenkool te danken: tot de jaren ’50 was steenkool heel belangrijk voor onze economie. Natalie en Jonas bezoeken Jean Ooms, een ex-mijnwerker en Marc Eyskens, in de jaren ’80 één van de ministers in de regering die de Belgische steenkoolmijnen sloot.

Wat steenkool voor België was in de eerste helft van de 20ste eeuw, is het vandaag voor India. De vraag naar energie stijgt er voortdurend en de komende jaren zullen nog eens 250 miljoen Indiërs voor het eerst toegang krijgen tot elektriciteit. Een groot deel van die elektriciteit wordt opgewekt in steenkoolcentrales over heel India. Maar dat heeft grote gevolgen voor de luchtkwaliteit. Net op het moment dat Natalie en Jonas Delhi bezoeken, hangt er een recordhoeveelheid smog. De stad Korba, een halve eeuw geleden nog een dorp, is vandaag groter dan Antwerpen. Dat komt vooral door de mijnbouw, onder meer in de Gevra-mijn, de grootste open steenkoolmijn in Azië en de tweede grootste ter wereld. Jonas en Natalie vernemen er dat er nog een nieuwe en grotere mijnen in aanbouw zijn.

In België is steenkool helemaal verdwenen uit de elektriciteitsvoorziening. Maar in de Verenigde Staten zit steenkool sinds de verkiezing van Donald Trump weer in de lift. In Kentucky praten Natalie en Jonas met Grant Quasha, een jonge mijneigenaar die net een mijn heeft geopend waar hij de komende decennia miljoenen tonnen steenkool per jaar wil ontginnen, met dank aan Donald Trump. Terwijl ze op de werf van de mijn staan, noemt hij de akkoorden van Parijs ‘bullshit’.

‘Pittsburgh, not Paris’, zei Trump toen hij de stekker uit de Parijs-akkoorden trok. Daarmee bedoelde hij dat hij de steenkoolmijnen in Pittsbugh en de rest van Pennsylvania belangrijker vond dan het klimaatakkoord. Bill Peduto, de burgemeester van Pittsburgh, was ‘not amused’,  want zijn stad is net een voorbeeld als het over de energie-industrie gaat. Natalie en Jonas mogen op bezoek bij de burgemeester. Hij vertelt hoe je een stad met een rijk steenkoolverleden kunt veranderen in een groene en CO2-vriendelijke plaats, én hoe dat ook nog eens economisch interessant kan zijn.

Aflevering 2: Olie - dinsdag 24 april
Een bodemloos vat

In de tweede aflevering zoeken Natalie en Jonas uit waar we staan met de productie en het gebruik van olie als energiebron. Van steenkool kun je zeggen dat er landen zijn die er veel van gebruiken en landen die dat minder doen. Maar élk land is een olieland. Iedereen verbruikt olie. Natalie en Jonas onderzoeken de rol van olie in ons land en in Koeweit. En op een eilandje in de Golf van Mexico zien ze wat de gevolgen zijn van de klimaatopwarming.

Olie is net als steenkool een bron van welvaart, ook bij ons. De haven van Antwerpen, met de grootste petrochemische cluster van Europa, is daar een voorbeeld van. Havenschepen Marc Van Peel vertelt hoe de Antwerpse haven na de Tweede Wereldoorlog dankzij de olie uitgroeide tot een economische pijler van ons land, en hoe de Belgische petrochemie een wereldspeler werd.

Als verbruiker is elk land een olieland, maar landen die olie produceren en exporteren zijn er heel wat minder. Natalie en Jonas bezoeken Koeweit, een olieland in de woestijn. Koeweit is kleiner dan België, maar bezit acht procent van de wereldwijde oliereserves, wat enorm is voor zo’n klein land. Ter vergelijking: koploper Venezuela heeft dan wel drie keer zoveel bewezen reserves als Koeweit, maar is meer dan 50 keer groter en heeft tien keer zoveel inwoners. Saoedi-Arabië is zelfs 100 keer groter dan Koeweit en heeft tien keer zoveel inwoners. Per hoofd van de bevolking heeft niemand meer olie dan de Koeweiti’s. Het hele land draait op olie, en de (inheemse) bevolking is zeer welvarend. Er is buiten de olie weinig economische activiteit. En als het aan de jongeren ligt die Natalie en Jonas ontmoeten op de universiteit, blijft Koeweit een olieland tot de laatste druppel uit de woestijngrond is gehaald.

Maar dat kan grote gevolgen hebben voor de planeet. Als we alle oliereserves zouden opbranden, zoals we nu aan het doen zijn, dan halen we nooit de doelstelling van Parijs dat de aarde niet meer dan 2 graden mag opwarmen. En dan zal het zeeniveau op termijn stijgen. Wat er dan zal gebeuren, is vandaag al te zien op Isle de Jean Charles, aan de golf van Mexico in Louisiana. Op 60 jaar is 95 procent van het eiland verdwenen in de zee. Er wonen nog maar een paar tientallen mensen. De meeste inwoners van het eiland zijn verhuisd naar hoger gelegen land: de eerste klimaatvluchtelingen van de VS.

Aflevering 3: Kernergie - dinsdag 1 mei
Een noodzakelijk kwaad?

In vergelijking met fossiele brandstoffen is kernenergie wereldwijd gezien een randfenomeen. Vele landen hebben helemaal geen kernenergie, maar in België is kernenergie een van de belangrijkste energiebronnen: ongeveer de helft van onze elektriciteit komt uit de reactoren in Doel of Tihange. Jonas en Natalie onderzoeken hoe dat komt. In Fukushima, waar in 2011 de kerncentrale ontplofte, worden ze geconfronteerd met de risico’s van kernenergie. En in Mol ontdekken ze hoe groot het probleem van het kernafval is.

De belangrijkste uraniummijn in de eerste helft van de 20ste eeuw lag in Belgisch Congo: de Shinkolobwe-mijn in Katanga.  Die leverde zelfs het uranium voor de bommen die op Hiroshima en Nagasaki werden gedropt. In het Museum voor Midden-Afrika in Tervuren ligt nog een brok uranium uit die mijn, niet meer openlijk te bekijken door het publiek zoals vroeger, maar veilig opgeborgen in een van de kelders. Terwijl Natalie en Jonas heel kort mogen kijken naar het okergele stuk uranium, schetst energiespecialist Luc Barbé kort de geschiedenis van kernenergie in België.

Met één kilo uranium kan je ongeveer evenveel energie opwekken als met 90.000 kilo steenkool. Dat is een groot voordeel van kernenergie. En kerncentrales stoten bovendien geen CO2 uit, wat in het licht van de klimaatopwarming zeker ook een echt pluspunt is. Maar er zijn ook nadelen. Als het fout loopt met een kerncentrale, loopt het meteen goed fout. In 1986 gebeurde het in Tsjernobyl en in 2011 in Fukushima. Natalie en Jonas rijden door de stad naar de ontplofte centrale van Daiichi. Overal liggen hele stukken land met opgestapelde plastic zakken vol afgegraven grond en terwijl dichter ze bij de centrale komen, zien ze de stralingsmeter in de wagen stijgen en stijgen. Ze bezoeken een schooltje dat net is gebouwd en maken kennis met mensen die naar hun huizen zijn teruggekeerd. De overheid probeert de mensen stilaan weer in de 20 km-zone rond de centrale te krijgen.

Fukushima is geen dicht bevolkte streek zoals Vlaanderen. Mocht er zich in Doel een incident voordoen waardoor ook daar een zone van 20 km rond de centrale moeten worden ontruimd, dan moet meer dan een miljoen mensen worden geëvacueerd, plus de haven van Antwerpen. Het Crisiscentrum Binnenlandse Zaken heeft scenario’s klaarliggen om zo’n evacuatie te organiseren, maar op een ramp van zo’n schaal kan je eigenlijk nooit echt voorbereid zijn, klinkt het.

Een ander groot probleem van kernenergie is het hoogradioactief afval. Ook al gaat het maar om een fractie van alle kernafval, die fractie blijft wel 240.000 jaar lang radioactief en schadelijk voor de mens en voor de natuur. Het moet dus veilig worden opgeborgen. In Mol doet men 225 meter onder de grond onderzoek naar de beste manier om kernafval te begraven. Maar het zal nog een paar decennia duren voor we het definitief kunnen opbergen, diep in de Vlaamse klei.

Aflevering 4: Hernieuwbare energie - dinsdag 8 mei
Onuitputtelijk maar veel te weinig

In deze aflevering ontdekken Natalie en Jonas een aantal alternatieve energiebronnen: de zon, de wind en de kracht van de golven. Ze zien hoe China de pioniersrol van de Verenigde Staten lijkt over te nemen op het gebeid van hernieuwbare energie. Maar ook bij ons wordt volop nagedacht over nieuwe manieren om energie op te wekken.

In de Jimmy Carter Museum and Library in Atlanta hebben Natalie en Jonas afgesproken met Fred Morse, een van de pioniers van de hernieuwbare energie in de Verenigde Staten. President Carter was de eerste president die zonnepanelen liet leggen op het Witte Huis en het was Fred Morse die ze installeerde. Ze lagen er niet lang, want president Reagan liet ze weer weghalen. Fred geeft Natalie en Jonas een korte inleiding in de geschiedenis van hernieuwbare energie.

De VS waren de pioniers van de hernieuwbare energie. Maar vandaag lijkt het erop dat China de leiding overneemt. Er is geen enkel land dat zoveel investeert in hernieuwbare energie als China. Vooral in wind- en zonne-energie. Hoe dat komt, horen Natalie en Jonas van Gilbert Van Kerckhove, een Vlaamse ingenieur die begin jaren ’80 naar China verhuisde. Hij heeft China op 40 jaar tijd zien evolueren van een bijna middeleeuwse landbouweconomie tot een technologische supermacht.

Steenkool heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van China, maar met het oog op de toekomst zet China volop in op wind en zon. Voor miljardair Huang Ming is de zon alles. Hij is de stichter van Solar Valley, een onderzoekscentrum naar alle mogelijke toepassingen van zonne-energie. ‘Solar Ev

Op vijf uur vliegen van Beijing ligt de stad Urumqi, de hoofdstad van Xinjiang. Deze provincie is heel geschikt voor windenergie. Terwijl Natalie en Jonas naar de Dabancheng Wind Farm rijden, lijkt er geen eind te komen aan de rijen en rijen van windmolens in de vallei. In China staan vandaag bijna 100.000 windmolens, en elk uur komt er eentje bij.

Maar als het niet waait en de zon schijnt niet, dan geven windmolens en zonnepanelen ook geen energie. Dat blijft een groot probleem van hernieuwbare energie, zegt Steven Nauwelaerts in Oostende. Hij is een jonge ingenieur die gelooft dat we de tekortkomingen van zon en wind voor een stuk kunnen opvangen met energie uit de zee. Hij heeft een systeem ontworpen waarmee je de beweging van de golven kunt omzetten in elektrische energie en dat bovendien op een rendabele manier. Steven zet Natalie en Jonas op een surfplank om het te laten voelen hoe de golven nooit stoppen met energie te geven.

Aflevering 5: De energietransitie - dinsdag 15 mei
Van grijs naar groen

Deze aflevering gaat niet zozeer over een specifieke energiebron, maar over de overgang van fossiele brandstoffen en kernenergie naar een volledig hernieuwbare energievoorziening. Dat zal alleen lukken als we verschillende energiesystemen tegelijkertijd inschakelen. Op dit moment speelt aardgas wereldwijd een grote rol in de energietransitie. Nog altijd een fossiele brandstof, maar minder vervuilend dan steenkool of olie.

In de gascentrale in Drogenbos zien Natalie en Jonas hoe een vliegtuigmotor evenveel energie produceert als 600 windmolens (zoveel staan er in Vlaanderen niet eens). En een gascentrale kan wat zonnepanelen en windmolens niet kunnen: snel aan- en uitschakelen. In Japan werden alle kerncentrales uitgeschakeld na de ramp in Fukushima, en meteen daarna moest het land massaal aardgas invoeren om niet zonder stroom te vallen. Ook bij ons zullen er gascentrales worden bijgebouwd als de kerncentrales sluiten.

In België en heel Europa gebruiken we vooral aardgas, maar in de VS is schaliegas ‘booming business’. Schaliegas is gas dat je uit gesteente haalt door dat gesteente te breken. In Europa gebeurt dat niet, omdat schaliegas winnen alleen kan door massaal chemicaliën in de bodem te spuiten om het gas eruit te krijgen. Met soms heel kwalijke gevolgen voor de omgeving. In Clearville, Pennsylvania gaan Natalie en Jonas op bezoek op de boerderij van Wayne en Angel. Vlakbij hun land wordt sinds tien jaar schaliegas gewonnen, verwerkt en opgeslagen. Sinds het begon, vallen er regelmatig dieren dood in de wei. Er zit onder andere arseen in het drinkwater, en dat tast de lever van de dieren aan. Volgens het gasbedrijf doen ze alles volgens het boekje, maar daar hebben Wayne en Angel grote twijfels bij.

Gas speelt vandaag en de komende jaren zeker nog een grote rol in de overgang naar een volledig hernieuwbare energievoorziening, zonder CO2-uitstoot. Maar toch zetten meer en meer steden en zelfs landen een echte deadline op een nuluitstoot. Het Deense stadje Sonderborg wil tegen 2029 geen CO2 meer uitstoten, en ze zijn goed op weg om daarin te slagen. In Kopenhagen is de hele infrastructuur aangepast om zoveel mogelijk auto’s uit de stad te houden. Het vriest 10 graden, maar toch zien Natalie en Jonas hoe duizenden Denen zich al fietsend door de ochtendspits bewegen.

Maar ook de industrie kan een belangrijke rol spelen in de weg naar een toekomst zonder CO2. De Antwerpse haven alleen al verbruikt zo’n tien procent van alle elektriciteit in België.  Jonas en Natalie horen van Wouter De Geest, CEO van BASF, en Jacques Vandermeiren, CEO van het Antwerpse havenbedrijf, hoe zij mee willen werken aan de energietransitie. Beide heren stellen vast dat het in België vaak niet eenvoudig is om langetermijnplannen te maken voor de industrie, door de regionale en nationale politieke besluitvorming.  En daar gaat het over in de laatste aflevering.

Aflevering 6: Het Vlaamse energiebeleid - dinsdag 22 mei

In de zesde en laatste aflevering gaan Natalie en Jonas in gesprek met de zes voorzitters van de partijen die in het Vlaams Parlement zijn vertegenwoordigd. Wat is hun visie op het energievraagstuk? Hoe zien zij onze energie –en klimaattoekomst, en wat zijn hun ambities?

(Meer informatie over deze aflevering volgt later)